امیرعلیشیر نوایی (17 رمضان 844 ه.ق./9 فوریه 1441میلادی-12 جمادی الثانی ۹۰۶ ه.ق./1501 میلادیدر هرات)، وزیر و مشاور و مهر دار سلطان حسین بایقرا ، شاعر ذواللسانین، منتقد اجتماعی، مترجم، تذکره نویس، عارف، ،سیاستمدار و بانی مراکز خیریّه فراوان در خراسان و ماورا ءالنهر و ... بود. نام او علی شیر و نام پدرش الوس یا کجکنه و ملقب به نظام الدّین است. وی از بزرگ‌زادگان خاندان جغتایی بود.
او مردی نیکو صفت و دانشمند و شاعر بوده و اشعار بسیاری به دو زبان فارسی(تقریبا4700 بیت) و ترکی جغتایی دارد، تخلص او در اشعار ترکی«نوایی» و در اشعار فارسی«فانی»یا« فنایی» است.
نوایی به حافظ، سعدی، عطّار، جامی و برخی دیگر از شاعران پارسی عشق می‌ورزید، امّا به زبان ترکی جغتایی هم شعر می گفت. پس از نوایی سرودن شعر به دو زبان ترکی ازبکی و فارسی به یک سنّت ادبی تبدیل شد و منطقۀ ماوراءالنّهر محلّ خلق آثار به دو زبان فارسی و ترکی جغتایی گشت.
وی در سال ۸۴۴ ه. ق. در هرات متولّد شد و تحصیلات اولیه خود را نزد پدرش کسب کرد و سپس برای ادامۀ تحصیل به سمرقند رفت. امیرعلیشیر نوایی در خردسالی باسلطان حسین میرزا همدرس و هم‌مدرسه بوده‌است.
نوایی به منظور تحصیل معارف و کمالات به سمرقند و بسیاری از شهرهای دیگر رفت و در آن میان گرفتار فقر و فاقه شد. در این هنگام سلطان حسین میرزا در هرات به سلطنت نشست و امیرعلیشیر را از سمرقند فراخواند و منصب مهرداری خود را به وی واگذار کرد و اندکی پس از آن امر صدارت را نیز به او داد. امیرعلیشیر با وجود این مشاغل از مطالعات علمی و تألیفات مختلف دست برنداشت و مجلس او مجمع علما و فضلای آن روزگار بود.
وی پس از مدّتی از امور دولتی کنار کشید و با عبدالرّحمان جامی مصاحب شد و درویشی را بر همۀ امور ترجیح داد. او در عین دوری از کار دیوانی نیز مورد توجّه سلطان حسین بوده و شاهزادگان موظّف به استفاده از مجالس وی بودند. امیرعلیشیر پیرو فرقه نقشبندیه و از مریدان جامی است. وی مفسر قرآن بود و جارالله زمخشری، مفسّر قرآن را استاد خود نامیده است.
وی در صبح روز یکشنبه 11 جمادی الآخر سال ۹۰۶ در شهر هرات درگذشت و در اخلاصیه که خودش ساخته بود، واقع در جوار آرامگاه گوهر شاد بیگم در منطقۀ خیابان هرات به خاک سپرده شد.
نوایی با علم موسیقی آشنایی زیادی داشته است. از قطعات موسیقی در خراسان به سبک «یدی بحر» اشاره می‌شود که امیرعلیشیر آن را براساس صدای پرندگان تصنیف کرده است. قطعات موسیقی نوایی در بین ترکمن‌های ایرانی و ازبک‌های فرغانه و خوارزم و شمال قفقاز و استانبول رواج دارد. آهنگ گلزار که یکی از کامل‌ترین آهنگ‌های ترکمن‌هاست ساختۀ امیرعلیشیر نوایی است که در آن ظهور طبیعت بهاری را استادانه بیان می‌کنند. در دوتار ترکمن‌ها پرده‌ای به نام نوایی و سه گروه هفتگانه وجود دارد که در مجموع 21 آهنگ به نام نوایی دارد. استاد امیرعلیشیر در موسیقی «خوجایوسف برهان (بورقان)» بوده است.
امیرعلیشیر حامی هنرمندان بوده است. مولانا کمال الدین شاه حسین کافی (شاعر)، خواجه میرک (نقّاش و خطّاط)، خواجه عمادالدّین معروف به مولانا زاده، خواجه آصفی، استاد کمال الدّین (نقّاش) و ... تحت حمایت امیرعلیشیر بوده‌اند.
تأثیر امیرعلیشیر نوایی بر شعرای بعد از او
سعید خان کاشغری در ترکی خاوری و مولانا حکیم ملا محمد فضولی در ترکی غرب و عراق عرب و آذربایجان تحت تأثیر سبک و زبان و وزن و قافیۀ نوایی بوده‌اند. کاظم سالک، نشاط، حجّت در آذربایجان و احمد پاشا، شیخ غالب، ندیم و میرعلی‌شیر ثانی (کاتبی) در آناتولی به لهجۀ جغتایی شعر سروده و تأثیر ادبی ترکی جغتایی در این مناطق مشهود است. بیشتر فرمانروایان آسیای مرکزی علاوه بر حمایت مادی و معنوی شعرا، خود به زبان ترکی شعر گفته‌اند. نور محمّد عندلیب شاعر ترکمن، در لیلی مجنون خود از نوایی تأثیر پذیرفته است.
معاصران امیرعلیشیر
دولتشاه سمرقندی، خواند میر، واصفی، فخرالدین علی صفی، بنایی شاعر، شرف الدین علی یزدی، مولانا لطفی هروی شاعر ذواللسانین فارسی و ترکی از معاصران امیر علی شیر بوده و بر زندگی او تاثیر گذاشته اند.
آثار نوایی
آثار او فراوان و از آن جمله است:
خمسۀ نوایی که به تقلید از خمسۀ نظامی به زبان ترکی جغتایی سروده شده است. شامل: حیره الابرار: در اخلاق و تصوّف، لیلی و مجنون، فرهاد و شیرین، سبعۀ سیّاره، سدّ اسکندری یا اسکندرنامه.
خمسه المتحیّرین: رساله‌ای به زبان ترکی جغتایی در شرح حال عبدالرّحمان جامی.
دیوان فارسی شامل 6000 بیت غزل.
ترجمة اللغه الترکیه بالفارسیه که یک نسخۀ آن در کتابخانۀ آستان قدس رضوی موجود است.
اربعین منظوم: دیوان ترکی غزلّیات، چهار دیوان به نام‌های غرائب‌الصغر (یا غرائب‌النوائب)، نوادرالشّباب، بدایع الوسط و فوائدالکبر.
سراج‌المسلمین: در موضوع فقه حنفی
مثنوی لسان‌الطّیر: 7000 بیت به سبک منطق الطّیر عطّار به زبان ترکی.
تذکرۀ مجالس النّفائس: به ترکی در شرح حال قریب به سیصد و پنجاه تن از بزرگان و شعرای معاصر وی همراه با نظر انتقادی دربارۀ شعرا.
محاکمه اللغتین: رساله‌ای علمی-زبان شناختی در مقایسۀ دو زبان ترکی و فارسی و ترجیح ترکی بر فارسی.
محبوب‌القلوب: اثری اخلاقی – اجتماعی و شبیه اطواق الذّهب زمخشری دربارۀ اصناف مختلف به شعر و نثر.
نظم الجواهر: ترجمۀ منظوم نثراللآلی منسوب به حضرت علی (ع).
الاربعین: ترجمۀ منظوم 40 حدیث از حضرت رسول (ص).
نسائم المحبّه که ترجمة ترکی جامی است با افزودن احوال خلفا و مشایخ ترکستان.
تاریخ انبیا: به ترکی.
تاریخ ملوک عجم، به ترکی.
مفردات در معمّا، منشآت ترکی، منشآت فارسی، خزائن المعانی، حالات پهلوان اسد، حالات سید حسن اردشیر، قصّۀ شیخ صنعان، مناجات نامه، میزان الاوزان و رسالۀ عروضیّه (ترکی) از دیگر آثار اوست.
بسیاری ازآثار نوایی به زبان‌های مختلف ترجمه و چاپ شده است. نوایی به عنوان بنیان‌گذار ادبیات ازبکی معرفی شده است و پس از او ادبیات ازبکی رسمیت یافت.
کتابشرح احوال و آثار امیرعلیشیر نوایی حاصل کوشش دکتر صغری‌بانو شکفته، محقق پاکستانی است. این کتاب، رسالۀ دکتری ایشان در رشتۀ زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه تهران بوده است که به اهتمام رایزنی فرهنگی و مرکز تحقیقات فارسی جمهوری اسلامی ایران در اسلام آباد پاکستان تدوین شده و موسّسۀ انتشاراتی بین المللی الهدی آن را در تهران چاپ کرده است.
در دورۀ قاجار شرح نویسی بر آثار نوایی رواج پیدا کرد و لغت نامه‌های ترکی مثل فرهنگ سنگلاخ میرزا مهدی خان استرآبادی و اللغات النوائیه و الاستشادات الجغتائیه برای آسان فهم کردن شعر نوایی تدوین شد.
خدمات امیر علی‌شیر نوایی
امیر علی‌شیر علاوه بر مقام علمی و تألیفات بسیاری که داشت، شخصی خیّر و نیکوکار بود. خدمات فرهنگی امیرعلیشیر نوایی در ایران و بویژه مشهد مقدّس و آستان قدس رضوی چشمگیر است. از آن جمله است : بنای ایوان جنوبی صحن عتیق و مدخل اصلی حرم مطهّر علی بن موسی‌الرّضا (ع)، آب نهر خیابان مشهد، که از چشمه گیلاس تا صحن عتیق کشیده شده به اماکن متبرکه آبرسانی می‌کرده است، مقبرۀ فریدالدّین عطّار در نیشابور، بقعۀ قاسم الانوار در قریۀ لنگر، بند طرق، رباط سنگ بست و رباط دیز آباد به همت امیرعلیشیر نوایی ساخته شده است. امیرعلیشیر در ساختن مدارس و مراکز علمی نیز اهتمام داشته که به مشهورترین آنها اشاره می کنیم: مدرسۀ اخلاصیّه، خانقاه اخلاصیّه، مدرسۀ شفاییه، نظامیّۀ هرات، مدارس خسرویه در مرو.
